Azuria

Mariusz

Zbieram to głównie dla siebie, ale może ktoś też na tym skorzysta. Jeśli sami znajdziecie coś ciekawego to też wrzućcie. Na początek trochę tła:

W miarę rozwoju gospodarki towarowo-pieniężnej Polska odczuwała brak dostępu do Bałtyku, a zatem konieczność odzyskania Pomorza Gdańskiego, pozostającego w rękach krzyżackich. Jej sprzymierzeńcem w walce z Zakonem stała się Litwa, które pragnęła odeprzeć niebezpieczeństwo krzyżackie i korzystnym sojuszem wzmocnić się wobec Wielkiego Księstwa Moskiewskiego, które rozpoczęło zbieranie ziem ruskich. W r. 1385 w Krewie, Polska i Litwa zawarły unię. Jagiełło zobowiązał się dokonać inkorporacji Litwy, odzyskać ziemie utracone przez oba kraje, przyjąć chrzest w obrządku katolickim i poślubić Jadwigę Andegaweńską. W latach 1409-1411 doszło do zbrojnej konfrontacji z Zakonem. Maszerującemu na Malbork Władysławowi Jagielle zastąpił drogę Wielki mistrz Ulrich von Jungingen w miejscowości Grunwald (15.07.1410 r.). Pomimo zwycięstwa polskiego, pokój w Toruniu (r. 1411) przyniósł niewielkie korzyści: Litwa uzyskała Żmudź, Polska ziemię dobrzyńską; Pomorze Gdańskie pozostało w rękach Zakonu.

Odzyskanie Pomorza powiodło się dopiero młodszemu synowi Władysława Jagiełły - Kazimierzowi Jagiellończykowi, który na mocy pokoju toruńskiego (r.1466), kończącego wojnę trzynastoletnią (1453-1466) przywrócił Polsce: ziemię chełmińską z Toruniem, ziemię michałowską, Pomorze Gdańskie, północno - zachodnią część Prus, tj. Malbork z Żuławą, Szkarpawę, jezioro Drużno, Elbląg z okręgiem tolkmickim, zachodnią część okręgu pasłęckiego i Dzierzgoń. Chociaż biskupstwo warmińskie i chełmińskie przeszły pod zwierzchnictwo metropolii w Gnieźnie, to jednak kapituła warmińska, przy poparciu wielkiego mistrza Albrechta Hohenzollerna usiłowała uniezależnić się od Polski. Albrecht przeciwko Jagiellonom zmontował koalicję złożoną z Brandenburgii, Rzeszy oraz Moskwy. W wojnie z Zakonem, która toczyła się w latach 1519-1521, Polska odniosła sukces, jednak z braku pieniędzy nie mogła ostatecznie pokonać krzyżaków. Z kolei Albrecht, pozbawiony pomocy Rzeszy, ogarniętej wojną religijną, ogłosił sekularyzację Prus, to znaczy utworzenie świeckiego państwa i przyjęcie zwierzchnictwa polskiego, czego wyrazem był hołd złożony Zygmuntowi Staremu w r. 1525.

Przywilej koszycki, który ograniczał inicjatywę monarchy w zakresie polityki zagranicznej oraz fakt, że tronem polskim dysponowali możni, sprawiły, że na początku XV w. wzrosła rola szlachty. Jagiełło chcąc zapewnić tron swoim synom wydał przywileje (warecki - r. 1423 i jedlneński - r. 1430) zezwalające szlachcie na usuwaniu sołtysów z gospodarstw i zakazujące więzić szlachcica bez wyroku sądowego. Kazimierz Jagiellończyk, w przywileju cerekwicko - nieszawskim (r. 1454) zobowiązał się nie zwoływać pospolitego ruszenia i nie nakładać podatków bez zgody szlachty. Jan Olbracht (r.1496) ograniczył wychodźstwo chłopów ze wsi, zakazał sezonowych migracji, zapewnił szlachcie (a w r. 1504 Aleksander nadał także duchowieństwu) ulgi celne w handlu zbożem. W ciągu XV-XVII wieku nieustannie wzrastał wymiar pańszczyzny, czyli przymusowej, bezpłatnej pracy chłopów na ziemi pańskiej, od 1 dnia w tygodniu z jednego łana do 12 - 15 dniówek tygodniowo. Jednocześnie zabroniono mieszczanom pośrednictwa w handlu zbożem, piastowania wyższych godności państwowych i kościelnych, ograniczając wszelki możliwości emancypacji tego stanu. Przywileje ekonomiczne umożliwiły szybki rozwój folwarków, a zyskowny handel skłaniał szlachtę prowadzenia gospodarki ekstensywnej. Eksport zboża z 30 tys. ton na początku XVI w. wzrósł do rekordowych 200 tysięcy w r. 1618.

W sferze ustrojowej przyjęto zasadę, iż sejm walny będą tworzyli pełnomocni reprezentanci szlachty z wszystkich ziem - posłowie (izba poselska) i senatorowie, czyli dawna rada królewska. Za panowania Aleksandra Jagiellończyka możni wymusili przywilej mielnicki (r.1501), który oddawał im rządy w państwie. Pod naciskiem szlachty został odwołany, a w r. 1505 uchwalono zasadę nihil novi, stanowiącą, iż nie można niczego zmienić w dziedzinie praw i przywilejów szlacheckich bez zgody obu izb - sejmu i senatu. Konstytucja Nihil novi wprowadzająca równość obu izb do decydowania w sprawach polityki wewnętrznej i zagranicznej zapoczątkowała system rządów zwany demokracją szlachecką. Do umocnienia roli szlachty przyczynił się ruch egzekucyjny mający na celu osłabienie możnowładztwa poprzez rewindykację królewszczyzn, usprawnienia zarządzania państwem, kontrolę poczynań monarchy, reformę sądownictwa, skarbowości, wojska, ograniczenie uprawnień kościoła katolickiego oraz zacieśnienie związków z Litwą. Decyzję o unii Polski i Litwy podjęto na sejmie w Lublinie w r. 1569, tworząc Rzeczpospolitą Obojga Narodów, połączone osobą jednego monarchy (wybieranego drogą elekcji), wspólnym sejmem oraz wspólnymi prawami i przywilejami szlachty polskiej i litewskiej. Odrębne pozostały urzędy centralne (marszałkowie, kanclerze, podskarbi, hetmani), wojsko i skarb. Dzięki unii zwiększył się potencjał (800 tys. km2, 8 mln ludności, w tym około 3, 5 mln to mieszkańcy Wielkiego Księstwa Litewskiego) ekonomiczny i militarny obu państw, które mogły skutecznie opierać się ekspansji sąsiadów. Z drugiej strony włączenie do Korony ziem ruskich pociągnęło za sobą konflikty z Turcją, Tatarami oraz Moskwą, a także wojny domowe (np. powstanie Chmielnickiego). Na Wołyniu, Podolu i Ukrainie powstały też wielkie majątki możnowładcze, a potęga ekonomiczna ich właścicieli wkrótce zniszczyła ustrój demokracji szlacheckiej. Jednocześnie unia potwierdziła możliwość bezkonfliktowego egzystowania różnych nacji: Polaków, Litwinów, Białorusinów, Żydów, Ormian i Tatarów i religii: katolicyzmu, prawosławia, protestantyzmu.

W początkach XVI w. do Polski przeniknęły idee reformacji, i już w r. 1551 odebrano Kościołowi prawo sądzenia obywateli w sprawach wiary, a w r. 1562 sejm uchwalił zniesienie starościńskiej egzekucji wyroków sądów duchownych. Za kalwinizmem, który traktowano jako program polityczny, wspomagający ruch egzekucyjny hasłem taniego kościoła, opowiedziało się 20 % szlachty. W sejmie 30 % posłów było protestantami, w tym ponad połowa posłów tego wyznania wywodziła się z Małopolski. Drugą silną grupę stanowili kalwini w Wielkopolsce. Sukcesem różnowierców była konfederacja warszawska (r. 1573), gdzie przyjęto ustawę, gwarantującej szlachcie wolność wyznania.

Rywalizacja obcych władców o koronę polską po śmierci ostatniego z Jagiellonów - Zygmunta Augusta, a przede wszystkim obawa przed władcą absolutnym, który mógłby zniweczyć osiągnięcia szlacheckiej demokracji, sprawił, że każdy z monarchów elekcyjnych musiał przyjąć tzw. artykuły henrykowskie (od imienia Henryka Walezego, który podpisał je jako pierwszy). Określały one zasady ustroju, miejsce i rolę władcy w państwie. Król musiał szanować wszystkie dotychczasowe przywileje szlachty, przestrzegać elekcyjności tronu, zwoływać sejm co dwa lata, godzić się na polityczną kontrolę senatorów. Artykuły pozwalały na wypowiedzenie posłuszeństwa królowi. Ostatni krok w uprzywilejowaniu stanu szlacheckiego uczynił Stefan Batory, powołując Trybunał Koronny i Trybunał Litewski, w których zasiadali przedstawiciele szlachty wybrani na sejmikach oraz przedstawiciele duchowieństwa katolickiego. Królowi pozostało tylko prawo do sądów sejmowych.

Źródło: [link widoczny dla zalogowanych]

Mariusz

[link widoczny dla zalogowanych]